کد مطلب:370011 شنبه 21 اسفند 1395 آمار بازدید:816
82 : و علما فی استعمال و ورعا فی اجمال .
حضرت زین العابدین (ع )در این دو جمله از دعای شریف مكارم الاخلاق ، دو درخواست از پیشگاه باری تعالی می نماید:
اوّل ، بارالها! به من علمی روزی كن كه در عمل به كار بندم . دوّم ، بارالها! مرا از ورع و كفّ نفسی معتدل برخوردار نما.
اسلام و دین انسان سازی
به خواست خداوند توانا، این دو جمله از دعا موضوع بحث و سخنرانی امروز است . اسلام دین علم و دانش است ، اسلام دین تعقّل و تفكّر است . اسلام ناشر فرهنگ انسان سازی و هادی مردم به راه تعالی و تكامل است ، اسلام می خواهد پیروانش دانا و بینا بار آیند و حداقل از معلومات ابتدایی و قدرت خواندن و نوشتن برخوردار باشند.
پیشوای اسلام (ص ) بین مردم بی سواد عصر جاهلیت مبعوث به نبوت گردید، مردمی كه از كتاب و درس و از خواندن و نوشتن بهره ای نداشتند و جز از افتخارات احمقانه و تعصبات جاهلانه سخن نمی گفتند.
در چنین محیط عقب افتاده و منحطی ، اولین آیاتی كه از طرف باری تعالی به نبی اكرم (ص ) وحی شد، حاوی مطلب عام و قلم و هادی مردم به خواندن و نوشتن بود:
اقراء وربك الاكرم الذی علّم بالقلم . علّم الانسان مالم یعلم .
بخوان به نام خداوند كریمتر از هر كریم . خداوندی كه با قلم تعلیم داد. و به آدمی ؟ آموخت ؟ آن را كه نمیدانست .
رسول اكرم (ص ) برای آنكه از طفولیت ، كودكان مسلمین را به راه تحصیل علم سوق دهد و آنان را به درس خواندن ماءنوس سازد، به پدران فرمود: از حقوقی كه فرزندانتان به شما دارند این است كه به آنان كتابت را بیاموزید.
عن النبی صلّی اللّه علیه وآله قال : من حق الولد علی والده ثلاثة یحسّن اسمه ویعلمه الكتابة ویزوجه اذا بلغ .
پدران و آموزش فرزندان
رسول اكرم (ص ) فرمود: اوّل برای او اسم نیكو انتخاب نماید. دوم ، كتابت را به وی بیاموز. سوم ، موقعی كه بالغ شد، وسایل ازدواجش را فراهم آورد.
به شرحی كه در كتب تاریخ آمده ، مسلمانان در جنگ بدر بر مشركین پیروز شدند و جمعی از آنان را به اسارت گرفتند و با خود به مدینه آوردند. بنابراین شد كه هر اسیری مبلغی را هدیه بدهد و آزاد شود و چون اسیران از نظر تمكن مالی متفاوت بودند، مقرر گردید كه هر اسیری به قدر استطاعت خویش فدیه بپردازد. حداقل هدیه هزار درهم بود و حداكثرش از چهار هزار درهم تجاوز نمی كرد. برای آنكه بدانیم خواندن و نوشتن اطفال مسلمین در نظر پیمبر گرامی اسلام (ص ) تا چه حد ارزنده و مهم بود، به این جمله كه عین عبارت ناسخ التواریخ است ، توجه نمایید: آنگاه پیامبر (ص ) با اصحاب فرمود: اسیران را نیكو بدارید و نیكویی كنید و از مساكین هدیه نخواهید و آن مساكینان كه صنعت كتابت دانستند، حكم رفت كه هر یك ده تن از كودكان انصار را خط بیاموزند و آزاد باشند. (429)
تعلیم كودكان به جای غرامت جنگ
آیا چنین امری در نیا سابقه دارد كه لشكر غالب از لشكر مغلوب ، یاد دادن خواندن و نوشتن را به عنوان غرامت جنگ بپذیرد و اسیران دشمن را آزاد نماید؟ علم برای بشر كمال واقعی و برتری حقیقی است ، علم با جوهر ذات عالم آمیخته و در همه احوال با هست ، اطلاعات و معلومات بشر در چهارده قرن قبل محدود بود و از اسرار نهفته جهان آفرینش آگهی نداشت . اولیای گرامی اسلام در همان زمان كلمه علم را در مورد دانسته های محدود آن روز به كار برده و فواید و آثارشان را ذكر نموده اند.
عن علی علیه السلام قال : العلوم اربعة . الفقه للادیان ، والطب للابدان ، والنحو لللسان والنجوم لمعرفة الازمان . (430)
علی (ع ) فرمود: علوم چهار رشته است علم فقه برای شناخت مقررات دینی ، علم طب برای بدنها، علم نحو برای زبان و درست سخن گفتن ، و علم نجوم برای شناخت زمانها.
علم بی سود وزیان
نه تنها در روایات ، كلمه علم برای دانستنیهایی كه نفع عمومی دارد استعمال شده ، بلكه در مورد امور خصوصی نیز كه نفع جامعه را در بر ندارد به كار رفته است . در حدیث آمده كه رسول اكرم (ص ) وارد مجلس شد، دید جمعی گرد شخصی می گردند. فرمود: این چه صحنه است ؟ گفتند: مردی است علامه كه گردش جمع شده اند. پرسید: معلومات او چیست ؟ پاسخ دادند: عالم به انساب عرب و وقایع ایام جاهلیت است .
فقال : ذاك علم لایضرّ من جهله ولاینفع من علمه . (431)
فرمود: این این علمی است كه اگر كسی نداند، ضرر نمی برد و اگر كسی بداند، منتفع نمی شود.
درجهان كنونی ، بشر بر اثر مطالعات گسترده خود در كتاب تكوین به پاره ای از روایای تاریك طبیعت راه یافته و به اسرار نهفته ای واقف شده است . كاوشها و تحقیقات عالمانه دانشمندان سطح معلومات انسانهای امروز رابالا برده و همچنان به راه خود ادامه می دهند. دیروز علم طب را یك رشته می دانستند و هر بیماری ناچار بود به طبیب عمومی محل مراجعه كند و اغلب نتیجه نمی گرفتند.
گسترش علوم در جهان امروز
امروز علم طب به صورت رشته های متعددی در آمده و دانشگاه های بزرگ جهان در هر رشته افراد متخصصی را با معلومات و اطلاعات مربوط به آن رشته تربیت می كنند و به وسیله آنان نیازهای جامعه بر آورده می سازند. تمام رشته های تخصصی طب و همچنین علوم مربوط به سایر رشته ها از قبیل فیزیك و شیمی ، دانشهایی هستند ارزشمند است و مورد نیاز بشر و همه علوم طبیعی از نظر اسلام مورد تكریم و احترام است . رسول اكرم (ص ) و ائمه معصومین (ع ) راجع به علوم اسلامی دو مطلب را ضمن روایات فرمودند كه درباره هیچ علمی چنین سخن نگفته اند. اول وجوب فرا رگفتن علم برای هر مرد و زن مسلمان . دوم لزوم عمل نمودن به علم برای نیل به سعادت و مصون ماندن از هلاك و تباهی .
عن النبی صلّی اللّه علیه وآله قال : طلب العلم فریضة علی كل مسلم . (432)
رسول اكرم (ص ) فرمود: طلب علم بر تمام مسلمانان جهان واجب است .
وعنه صلی الله واله :طلب العلم فریضه علی كل مسلم ومسلمه .
از پی گرفتن علم رفتن ،بر هر مرد و زن مسلمان واجب است .گر چه در حدیث اول از مسلمه نام نبرده شده ، ولی كلمه مسلم بتنهایی زن و مرد را شامل می شود.
عالم عامل و غیر عامل
قال رسول الله صلی الله علیه وآله :العلمائ رجلان :رجل عالم اخذبعلمه فهذاناج ،وعالم تارك لعلمه هالك .
افراد عالم دو گروه اند: گروه اول به علم خود عمل می كنند و نجات می یابند، و گروه دوم به علم خویش عمل نمی كنند و هلاك می شوند.
درباره قسمت اول ، علی (ع ) ضمن یك عبارت كوتاه بیان نموده كدام علم است كه فرا گرفتنش بر همه مردان و زنان مسلمان واجب عینی است و كدام علم است كه وجوب ندارد.
عن سلیم بن قیس الهلالی قال سمعت علیاعلیه السلام یقول :العلم علمان ،علم لایسع الناس الاالنظرفیه وهوصبغه الاسلام وعلم یسع الناس ترك النظرفیه وهوقدره الله عزوجل .
سلم بن قیس هلالی می گوید:از علی (ع ) شنیدم كه فرمود: علم دو قسم است ، یكی علمی كه مردم مسلمان نمی توانند از فرا گرفتنش سرباز زنند و باید حتما تمام مرد و زن مسلمان آن را بیاموزند و آن علمی است كه به مرد مسلمانی می بخشد، و آن دیگر علمی است كه بر تمام مردم آموختنش واجب نیست و آن مطالعه در كتاب تكوین و پی بردن به قدرت ربّ قیوّم است .
علم واجب بر هر زن و مرد مسلمان
علوم مربوط به عقاید و اخلاق و احكام كه به آدمی رنگ مسلمانی میدهد و تمام مردان و زنان مسلمان باید آنها را فراگیرند متعدد است ، برای اجتناب از تطویل كلام فقطبه ذكر یك مثال از واجب و یك مثال از حرام اكتفا میشود. نماز عبادتی است كه از اول تكلیف تا پایان عمر بر تمام مردان و زنان مسلمان در سفر و حضر و در سلامت و مرض ، واجب عینی است و باید آن را بجا آورد و برای ادای این فریضه دینی لازم است وضو و غسل ، حمد و سوره ، اذكار واجب ، عدد ركعات ، تعداد ركوعها و سجده ها، و سایراجزای آن رایاد بگیرند و عملا به كار بندند. كسی كه نماز را نمیداند، رنگ مسلمانی ندارد. غیبت در آیین اسلام یكی ازگناهان كبیره است ، مردان و زنانی كه می خواهند در جامعه ، رنگ مسلمانی داشته باشند، باید معنای غیبت رابدانند، به احكام و مقررات آن واقف گردند تابتوانند خویشتن را از پلیدی آن گناه مصون و محفوظ دارند. خلاصه ، علمی كه یاد گرفتنش بر تمام مردان و زنان مسلمان واجب است رسول اكرم (ص ) درباره اش فرموده :
طلب العلم فریضه علی كا مسلم ومسلمه
یاد گرفتن اجزاء و احكام واجبات و محرماتی است كه آئین اسلام بر عهده تمام مردان و زنان مسلمان گذارده است . بجا آوردن واجبات و ترك محرمات برای مكلف زمانی ممكن است كه از پی یاد گرفتن آنها برود و به جزئیات وخصوصیاتشان واقف گردد، آنگاه امر الهی را اطاعت نماید و دستور خدا را نفیا و اثباتا به كار بندد. با توضیحی كه به عرض رسید، مطلب اول ، یعنی وجوب تحصیل علم بر هر مرد و زن مسلمان كه روایت آمده ، روشن شد. اما مطلب دوم ، یعنی لزوم عمل نمودن به علم نیز مورد كمال توجه اولیای دین است و در این باره روایات زیادی رسیده است .
كمال دین علم باعمل است
عن علی علیه السلام قال :ایهاالناس اعلموا ان كمال الدین طلب العلم والعمل به .
علی (ع ) مردم را مخاطب ساخت و فرمود: بدانید كمال دین در طلب علم و عمل نمودن بر طبق آن است .
خطب امیرالمومنین علی المنبر فقال :ایها الناس اعملوا اذا علمتم لعلكم تهتدون . ان العالم العامل بغیره كاالجاهل الحائر الذی لایستفیق عن جهله .
امیرالمومنین (ع ) در منبر خطبه خواند و ضمن بیان خود فرمود: وقتی چیزی را دانستید، طبق آن عمل كنید شاید هدایت شوید. بی گمان عالمی كه به غیر علم خود عمل می كند، همانند جاهل حیرانی است كه هرگز از جهل خود رهایی نمی یابد.
معنی حجت بالغه الهی
عن مسعدة بن زیاد قال :سمعت جعفربن محمد علیهما السلام وقد سئل عن قوله تعالی :فلله الحجة البالغه ،فقال :اذا كان یوم القیامة قال الله تعالی للعبد اكنت عالما ؟فان قال نعم قال له افلا عملت بما علمت ؟وان قال كنت جاهلا قال له افلا تعلمت ؟ فیخصمه ، فتلك الحجة البالغة لله عز وجل علی حقه .
مسعدة بن زیاد میگوید: از امام صادق (ع ) در باره حجت بالغه الهی كه در قرآن شریف آمده ، سوال شد .شنیدم در جواب فرمود: خداوند روز قیامت به بنده خطاب می كند :آیا عالم بودی ؟ اگر بگوید: بلی ، به وی می گوید: پس چرا طبق علمت عمل ننمودی ؟ اگر بگوید: جاهل بودم ، به او می گوید: چرانرفتی یادبگیری تا عمل كنی و این حجت بالغه خداوند است بر آفریده های خود.
عمل نمودن بر طبق علم از جمله مسائل مهم دینی و مورد كمال توجه اولیای گرامی اسلام است . امام زین العابدین (ع ) در جمله اول دعای مورد بحث امروز، در خواستی اینچنین به پیشگاه باری تعالی عرض می كند:
و علما فی استعمال .
بارالها! به من علمی روزی كن كه در عمل به كار بندم .
اولیای دین و عمل به علم
یكی ازعلل پیشرفت رسول اكرم (ص ) در تبلیغ رسالت الهی آن بود كه هر چه را می گفت و به مردم دستور می داد، خود به آن عمل می نمود و همین امر نفوذ و تاءثیر كلام آن حضرت را پیوسته در قلوب مردم افزایش می داد. ائمه معصومین علیهم السلام نیز همانند جد بزرگوارشان رسول معظم اسلام (ص ) بودند، آنچه را كه می دانستند خود به كار می بستند و به مردم نیز یاد می دادند و توصیه عمل می نمودند. در این باره شواهد زیادی در كتب اخبار است و در این جا فقط به ذكر یك جمله از كلام مولی الموحدین امیرالمؤ منین (ع ) اكتفا می شود.
ایهاالناس !انی والله مااحثكم علی طاعة الّا واسبقكم الیها و لاانّها كم عن معصیة الّا واتناهی قبلكم عنها. (433)
ای مردم ! قسم به خداوند، من شما را به هیچ طاعتی ترغیب ننمودم مگر آنكه خود در عمل به آن بر شما سبقت گرفتم ، و شما را از هیچ معصیتی نهی ننمودم مگر آنكه خود پیش از شما از آن كار اجتناب كردم .
حضرت علی بن الحسین علیهما السلام در جمله دوم دعای مورد بحث امروز به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و ورعا فی اجمال .
بارالها! به من ورعی روزی فرما كه از حد اعتدال تجاوز ننماید.
ورع درلغت به من كف نفس از محرمات و گناهان است و درباره مقایسه آن با تقوی احتمالاتی داده شده است . بعضی گفته اند معنای ورع و تقوی یكی است ، و بعضی از نظر ترك شبهات بین ورع و تقوی تفاوت قائل اند و در این جا عبارت كوتاهی از كتاب اقرب الموارد ذكر می شود.
ورع با پرهیز از گناه و شبهات
ورع الرجل جانب الاثم وكف عن الامعاصی والشبهات . الورع محركة التقوی . (434)
گرایش مرد به ورع ، عبارت است از اجتناب از گناه و خودداری از معاصی و شبهات است و ورع به معنی تقوی است .
ورع افراد با ایمان در پیشگاه باری تعالی ارزشی بسیار بزرگ دارد و به موجب حدیثی كه آمده ، خداوند آنان را در بهشت اختصاصی جای می دهد.
عن ابیعبداللّه علیه السلام قال : فیما ناجی اللّه عزّ وجلّ به موسی علیه السلام : یاموسی : ماتقرب الیّ المقتربون بمثله ورع المحارمی فانّی ابیحهم جنّات عدن لا اشرك معهم احدا. (435)
امام صادق (ع ) فرمود: از جمله مناجاتهای خداوند با حضرت موسی بن عمران این بود كه فرمود: ای موسی ! هیچ عامل قربی همانند ورع از گناه بندگانم را به من نزدیك نمی كند، من در مقابل ورع بهشت عدن را پاداش آنان قرار بهشتی می دهم ، بهشتی كه مختص این گروه است و دگران در این پاداش شریك ؟ آنان نیستند.
سعادت و رستگاری افراد باایمان وابسته به دو اصل اساسی است : یكی اتیان حسنات و آن دیگر ترك سیئات . اگر سئوال شود: نقش این دو در فلاح و رستگاری انسانها یكسان است یا متفاوت ؟ در پاسخ باید گفت : ترك سیئات و اجتناب از گناهان در تاءمین سعادت آدمی نقش مؤ ثرتری دارد و این مطلب از محتوای روایات اسلام اولیای اسلام به خوبی استفاده می شود.
پرهیز ازگناه مهمتراز كسب حسنات
عن علی علیه السلام قال : اجتناب السیئات اولی من اكتساب الحسنات . (436)
علی (ع ) فرمود: برای نیل به كمال انسانی و سعادت واقعی ، پرهیز از گناهان نسبت به كسب حسنات در اولویت و برتری قرار دارد. گناهان و اعمال غیر مشروع ، مطبوع طبع هوی و شهوات است . كسی كه می خواهد دارای ورع و تقوی باشد و از گناه و ناپاكی مصون بماند، لازم است با هوای نفس بجنگد، شهوت را مهار نماید و تمنیات غیر مشروعش را سركوب كند. خلاصه ، به فرموده رسول اكرم (ص )، خویشتن را مهیای جهاد اكبر نماید و این كاری است بس مشكل و عبادتی است بسیار سنگین .
عن ابیجعفر علیه السلام قال : انّ اشدّالعبادة الورع . (437)
امام باقر (ع ) فرمود: سخت ترین عبادات ، ورع و خودداری از گناه است .
علی (ع ) در یكی از خطبه ها، حدیثی از رسول اكرم (ص ) نقل نموده ، سپس ذیل حدیث نبوی ، خود بیاناتی ایراد فرموده كه سختی عبادت ورع را تبین می نماید.
كان رسول اللّه صلّی اللّه علیه وآله یقول : انّ الجنة حفت بالمكاره وانّ النّار حفت بالشهوات واعملوا انّه مامن طاعة اللّه شی الّا یعطی فی شهوة فرحم اللّه امری نزع عن شهوة وقمع هوی نفس . (438)
رسول اكرم (ص ) می فرمود: بهشت را كارهایی احاطه نموده كه مورد رغبت و میل مردم نیست . اما دوزخ محفوف به شهوات و كارهای مطبوع هوای نفس است . آنگاه علی (ع ) مردم را مخاطب ساخت و فرمود: بدانید هیچ طاعتی نیست مگر آنكه از روی كراهت و بی میلی انجام می گردد و هیچ معصیتی نیست مگر آنكه از روی شهوت و لذت واقع می شود، پس خداوند؟ آن بنده را مشمول رحمت قرار دهد كه از شهوات ناروا دل برگیرد و آن را وا پس زند، هوای نفس را از كرسی حاكمیت به زیر آورد و از اطاعتش سرپیچی نماید.
لزوم مجاهده در انجام فرایض و محرمات
افرادی كه علاقمند به كف نفس و خویشتن داری هستند و می خواهند به مقام رفیع ورع و تقوی نایل شوند، باید خود را بسازند و با تمرینات مفید، این ملكه گرانقدر را در نفس خویش به وجود آورند و روزه گرفتن یكی ازعوامل بسیار مؤ ثر برای نیل به این هدف عالی است . خداوند روزه رانه فقط برمسلمین واجب نموده ، بلكه در قرآن شریف خاطر نشان گردیده كه پیروان انبیاء گذشته نیز به اداء این فریضه موظف بوده اند.
یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلّكم تتقون . (439)
ای كسانی كه ایمان آورده اید! روزه گرفتن به قضای الهی بر عهده شما نوشته شده ، همانطور كه این فریضه دینی برای امم پیش از شما نوشته شده بود.
روزه و تقوی چیزی جز كف نفس و امساك ازمحرمات الهی نیست . روزه دار در ایام ماه رمضان با اراده و اختیار خود به منظور اطاعت امر الهی از خوردن و نوشیدن و عمل جنسی و دیگر مفطرات كه خواسته هوای نفس و شهوات است ، امساك می نماید و روز را با گرسنگی و تشنگی به پایان می برد. ماه رمضان ایام كف نفس و اوقات ورع و تقوی است . رسول اكرم (ص ) در یكی از خطبه ها آمدن ماه رمضان رابشارت داد و درباره وظایف مردم در آن ماه ، مبسوطا سخن گفت .
برترین عمل درماه رمضان
قال امیرالمومنین (ع ) علیه السلام : فقلت یارسول الله ! ماافضل الّا الاعمال فی هذا الاشهر؟ فقال : یاابالحسن ! افضل الاعمال فی هذاالشهر الورع عن محارم اللّه عزّ وجلّ. (440)
علی (ع ) فرمود: بین سخنان آن حضرت به پاخاستم و گفتم : ای رسول معظم ! دراین ماه چه عملی برتر از تمام اعمال است ؟ فرمود: افضل اعمال در این ماه ، كف و امساك از محرمات و گناهان است .
شاید در نظر بعضی ، بهترین عمل در ماه رمضان خواندن قرآن ، افطار دادن به مسلمانان روزه دار، صله رحم نمودن ، و از این قبیل باشد، ولی رسول اكرم (ص ) فرمود: بهترین عمل ، اجتناب از گناه است ، یعنی ماه رمضان ماه امساك است نه فقط مردم از مفطرات امساك نمایند بلكه بهترین عمل آن است كه تمام اعضای بدن از چشم و گوش و زبان و دست و پا از گناه امساك داشته باشد. اگر ورزشكاری برای تقویت جسم ، یك ماه متوالی تمرین نماید، قطعا پس از گذشت یك ماه ، بر نیروی اعصاب و عضلاتش افزوده می شود و بالنسبه قوی می گردد. كسی كه به امر الهی یك ماه متوالی روزه می گیرد و با اراده و عمد، هوای نفس و شهوات خویش را وا پس می زند و از مفطرات امساك می نماید، قطعا اراده اش در كف نفس تقویت می شود و اگر خواسته باشد می تواند در تمام ایام سال از نیرویی كه در ماه رمضان به دست آورده استفاده كند، به تمنیات غیر مشروع خویش پاسخ منفی دهد، و در راه ورع و تقوی پیشروی نماید.
روزه ماه رمضان و قوت كف نفس
متاسفانه بیشتر مردم از تملك نفسی كه بر اثر روزه ماه رمضان به دست می آورند، برای تقوای یازده ماه دیگر استفاده نمی كنند و عملا آن را نقض می نمایند. از این رو ،قرآن شریف در آیه مذكور پس از اعلام وجوب روزه فرموده است :
لعلكم تتقون .
روزه بگیرید، شایدبا این عمل مقدس به تقوی نایل شوید، یعنی اگر تصمیم ترك گناه را ادامه دهید، متقی و با ورع خواهید بود و اگر تصمیم خویش رانقض نمودید، از ورع و تقوی جامع بهره و نصیبی نخواهید داشت . اولیای گرامی اسلام درباره اهمیت ورع ، سخن بسیار گفته و پیروان خویش را به اهمیت آن متوجه نموده اند.
عن ابیعبداللّه علیه السلام قال : اتّقوا اللّه وصونوا دینكم بالورع . (441)
امام صادق (ع ) فرمود: راه تقوی در پیش گیرید و دین خود را با ورع و پرهیز از گناه محافظت نمایید.
امام (ع ) در این روایت اعلام خطر نموده و می خواهد بفرماید اگر در گناه لاابالی و بیباك شدید، نه تنها به پلیدی و پستی می گرایید، بلكه دینتان نیز در معرض زوال قرار می گیرد و این مطلب در قرآن شریف نیز خاطر نشان گردیده است .
ثم كان عاقبة الذین اساء والسوءآی ان كذبوا بآیات اللّه وكانوا بها یستهزئون . (442)
عاقبت كار بد عملان و اهل معصیت این است كه آیات الهی را تكذیب می كنند و آنها را مورد تمسخر و استهزاء قرار می دهند.
پایان كار اهل معصیت
مسلمان گناهكار نه تنها به دین خود آسیب می رساند، بلكه موجب بدنامی اولیای معصوم و منزه اسلام می گردد و زبان دشمنان را به بدگویی می گشاید.
قال ابوالصباح الكنانی لا بیعبداللّه علیه السلام : ما نلقی من الناس فیك . فقال ابو عبداللّه علیهم السلام : وماالذی تلقی من الناس فیّ؟ فقال : لایزال یكون بیننا وبین الرجل الكلام فیقول جعفری خبیث . فقال یعیّركم الناس بی ؟ فقال له ابوالصباح ، نعم . قال : فقال ما اقلّ واللّه من یتبع جعفرا منكم . انّما اصحابی من اشتدّ ورعه وعمل لخالقه و رجا ثوابه . فهولاء اصحابی . (443)
ابو الصباح الكنانی به امام صادق (ع ) عرض كرد: ما از مردم بر اثر وابستگی به شما چه چیزها می بینیم . امام (ع ) فرمود: در مورد من از مردم چه می بینی ؟ گفت : بین ما و دگری سخن ردّ وبدل می شود، به ما می گوید: جعفری خبیث . امام (ع ) فرمود: مردم شما رابه واسطه من سرزنش می كنند؟ عرض كرد: بلی . فرمود: به خدا قسم چقدر كم است ازشما آن كسی كه تابع واقعی جعفر باشد. صحابی من كسی است كه دارای ورع شدید است ، برای آفریدگار عمل می كند و به اجر اوامیدوار است ، این گروه اصحاب من هستند.
مدعی اسلام بودن ، ازتشیع سخن گفتن ، انواع گناهان را مرتكب شدن ، برای ائمه طاهرین (ع ) بسیار سنگین و گران است و موجب می شود دشمنان به اولیای دین اسائه ادب كنند و درباره آنان سخنانی ناروا بگویند. ورع همانند تقوی مراتب و درجاتی دارد. تحقق ورع به این است كه آدمی از گناهان اجتناب نماید و دامن خویشتن را از معصیت منزه دارد.
درجات خویشتن داری از گناه
عن حفص بن قیاس قال ساءلت ابا عبد اللّه علیه السلام عن الورع من الناس . فقال : الذی یتورع عن محارم اللّه عزّ وجلّ. (444)
حفص بن قیاس می گوید: از امام صادق (ع ) سوال كردم : چه كسی بین مردم دارای ورع است ؟ فرمود: شخصی كه از گناهان و محرمات اجتناب می نماید.
اما ورع بی مانند و بلند پایه را كسی واجد است كه نه تنها از محرمات قطعی و گناهان واضح پرهیز می كند، بلكه از امور مشتبه نیز اجتناب می نماید. كه مبادا به گناه آلوده شود و این مدلول كلام مولی الموحدین علی علیه السلام است .
لاورع كالوقوف عند الشبهة . (445)
می فرماید: هیچ ورعی از نظر رفعت مانند توقف در امور مشتبه نیست .
وقفه افراد متقی و با ورع در مورد شبه ،حاكی از این است كه آنان به منهیات حضرت باری تعالی توجه بسیار دارند و در مقام بندگی و اطاعت نه تنها پیرامون حرام های بین و گناهان واضح نمی گردند، بلكه از شبهات نیز اجتناب میكنند كه مبادا دچار حرام شوند. ولی این انسانهای بزرگوار و منزه باید همواره مراقب باشند كه در پرهیز از شبهات دچار افراط نشوند و از حد اعتدال تجاوز ننمایند ،چه زیاده روی در این كار ممكن است آنان را به بیماری وسواس مبتلا كند و در زندگی خود و كسانی كه با آنان معاشرند ایجاد بی نظمی و اختلال نماید و اسلام هرگز این زیاده روی غیر عقلانی را اجازه نمی دهد. امام سجاد (ع ) در جمله دوم دعای مورد بحث امروز، به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و ورعا فی اجمال .
میانه روی در شبهات و طلب رزق .
بار الها!مرا از ورع و كف نفسی معتدل و دور از زیاده روی و افراط بر خوردار فرما.
كلمه اجمال در عبارت امام (ع ) همان است كه در مورد طلب روزی به كار برده شده است .
عقل و تبیین شهادت
فی الحدیث :اجملوا فی الطلب ای لا یكون كد كم فیه كدافاحشا. (446)
در حدیث آمده كه برای طلب روزی میانه رو و معتدل باشید، یعنی سعی شما در كسب معاش به افراط و زیاده روی نگراید .
حدیث شریفی از حضرت مولی الموحدین امیر المومنین (ع ) رسیده است كه بحث امروز در مورد ورع و توقف در شبهات با این حدیث پایان می یابد.
عقل و تبیین شهادت .
لا تسترشد الی الحزم بغیر دلیل العقل .فتخطی منهاج الرای ،فان افضل العقل معرفة الحق بنفسه . (447)
علی (ع ) فرموده : از غیر دلیل عقلی برای حزم و احتیاط راهنمایی نخواهید، چه آن كه اگر از غیر دلیل عقلی هدایت طلب نمودید، سر انجام برای تشخیص راءی صحیح و صائب به خطا خواهید رفت .
بی گمان عقل افضل و برتر آن است كه خود بنفسه حق را بشناسد و آن را از باطل تمیز دهد، پس بهترین و مطمئن ترین راه برای شناخت ورع كامل و احتیاط صحیح استفاده از دلیل عقلی است .
اوّل ، بارالها! به من علمی روزی كن كه در عمل به كار بندم . دوّم ، بارالها! مرا از ورع و كفّ نفسی معتدل برخوردار نما.
اسلام و دین انسان سازی
به خواست خداوند توانا، این دو جمله از دعا موضوع بحث و سخنرانی امروز است . اسلام دین علم و دانش است ، اسلام دین تعقّل و تفكّر است . اسلام ناشر فرهنگ انسان سازی و هادی مردم به راه تعالی و تكامل است ، اسلام می خواهد پیروانش دانا و بینا بار آیند و حداقل از معلومات ابتدایی و قدرت خواندن و نوشتن برخوردار باشند.
پیشوای اسلام (ص ) بین مردم بی سواد عصر جاهلیت مبعوث به نبوت گردید، مردمی كه از كتاب و درس و از خواندن و نوشتن بهره ای نداشتند و جز از افتخارات احمقانه و تعصبات جاهلانه سخن نمی گفتند.
در چنین محیط عقب افتاده و منحطی ، اولین آیاتی كه از طرف باری تعالی به نبی اكرم (ص ) وحی شد، حاوی مطلب عام و قلم و هادی مردم به خواندن و نوشتن بود:
اقراء وربك الاكرم الذی علّم بالقلم . علّم الانسان مالم یعلم .
بخوان به نام خداوند كریمتر از هر كریم . خداوندی كه با قلم تعلیم داد. و به آدمی ؟ آموخت ؟ آن را كه نمیدانست .
رسول اكرم (ص ) برای آنكه از طفولیت ، كودكان مسلمین را به راه تحصیل علم سوق دهد و آنان را به درس خواندن ماءنوس سازد، به پدران فرمود: از حقوقی كه فرزندانتان به شما دارند این است كه به آنان كتابت را بیاموزید.
عن النبی صلّی اللّه علیه وآله قال : من حق الولد علی والده ثلاثة یحسّن اسمه ویعلمه الكتابة ویزوجه اذا بلغ .
پدران و آموزش فرزندان
رسول اكرم (ص ) فرمود: اوّل برای او اسم نیكو انتخاب نماید. دوم ، كتابت را به وی بیاموز. سوم ، موقعی كه بالغ شد، وسایل ازدواجش را فراهم آورد.
به شرحی كه در كتب تاریخ آمده ، مسلمانان در جنگ بدر بر مشركین پیروز شدند و جمعی از آنان را به اسارت گرفتند و با خود به مدینه آوردند. بنابراین شد كه هر اسیری مبلغی را هدیه بدهد و آزاد شود و چون اسیران از نظر تمكن مالی متفاوت بودند، مقرر گردید كه هر اسیری به قدر استطاعت خویش فدیه بپردازد. حداقل هدیه هزار درهم بود و حداكثرش از چهار هزار درهم تجاوز نمی كرد. برای آنكه بدانیم خواندن و نوشتن اطفال مسلمین در نظر پیمبر گرامی اسلام (ص ) تا چه حد ارزنده و مهم بود، به این جمله كه عین عبارت ناسخ التواریخ است ، توجه نمایید: آنگاه پیامبر (ص ) با اصحاب فرمود: اسیران را نیكو بدارید و نیكویی كنید و از مساكین هدیه نخواهید و آن مساكینان كه صنعت كتابت دانستند، حكم رفت كه هر یك ده تن از كودكان انصار را خط بیاموزند و آزاد باشند. (429)
تعلیم كودكان به جای غرامت جنگ
آیا چنین امری در نیا سابقه دارد كه لشكر غالب از لشكر مغلوب ، یاد دادن خواندن و نوشتن را به عنوان غرامت جنگ بپذیرد و اسیران دشمن را آزاد نماید؟ علم برای بشر كمال واقعی و برتری حقیقی است ، علم با جوهر ذات عالم آمیخته و در همه احوال با هست ، اطلاعات و معلومات بشر در چهارده قرن قبل محدود بود و از اسرار نهفته جهان آفرینش آگهی نداشت . اولیای گرامی اسلام در همان زمان كلمه علم را در مورد دانسته های محدود آن روز به كار برده و فواید و آثارشان را ذكر نموده اند.
عن علی علیه السلام قال : العلوم اربعة . الفقه للادیان ، والطب للابدان ، والنحو لللسان والنجوم لمعرفة الازمان . (430)
علی (ع ) فرمود: علوم چهار رشته است علم فقه برای شناخت مقررات دینی ، علم طب برای بدنها، علم نحو برای زبان و درست سخن گفتن ، و علم نجوم برای شناخت زمانها.
علم بی سود وزیان
نه تنها در روایات ، كلمه علم برای دانستنیهایی كه نفع عمومی دارد استعمال شده ، بلكه در مورد امور خصوصی نیز كه نفع جامعه را در بر ندارد به كار رفته است . در حدیث آمده كه رسول اكرم (ص ) وارد مجلس شد، دید جمعی گرد شخصی می گردند. فرمود: این چه صحنه است ؟ گفتند: مردی است علامه كه گردش جمع شده اند. پرسید: معلومات او چیست ؟ پاسخ دادند: عالم به انساب عرب و وقایع ایام جاهلیت است .
فقال : ذاك علم لایضرّ من جهله ولاینفع من علمه . (431)
فرمود: این این علمی است كه اگر كسی نداند، ضرر نمی برد و اگر كسی بداند، منتفع نمی شود.
درجهان كنونی ، بشر بر اثر مطالعات گسترده خود در كتاب تكوین به پاره ای از روایای تاریك طبیعت راه یافته و به اسرار نهفته ای واقف شده است . كاوشها و تحقیقات عالمانه دانشمندان سطح معلومات انسانهای امروز رابالا برده و همچنان به راه خود ادامه می دهند. دیروز علم طب را یك رشته می دانستند و هر بیماری ناچار بود به طبیب عمومی محل مراجعه كند و اغلب نتیجه نمی گرفتند.
گسترش علوم در جهان امروز
امروز علم طب به صورت رشته های متعددی در آمده و دانشگاه های بزرگ جهان در هر رشته افراد متخصصی را با معلومات و اطلاعات مربوط به آن رشته تربیت می كنند و به وسیله آنان نیازهای جامعه بر آورده می سازند. تمام رشته های تخصصی طب و همچنین علوم مربوط به سایر رشته ها از قبیل فیزیك و شیمی ، دانشهایی هستند ارزشمند است و مورد نیاز بشر و همه علوم طبیعی از نظر اسلام مورد تكریم و احترام است . رسول اكرم (ص ) و ائمه معصومین (ع ) راجع به علوم اسلامی دو مطلب را ضمن روایات فرمودند كه درباره هیچ علمی چنین سخن نگفته اند. اول وجوب فرا رگفتن علم برای هر مرد و زن مسلمان . دوم لزوم عمل نمودن به علم برای نیل به سعادت و مصون ماندن از هلاك و تباهی .
عن النبی صلّی اللّه علیه وآله قال : طلب العلم فریضة علی كل مسلم . (432)
رسول اكرم (ص ) فرمود: طلب علم بر تمام مسلمانان جهان واجب است .
وعنه صلی الله واله :طلب العلم فریضه علی كل مسلم ومسلمه .
از پی گرفتن علم رفتن ،بر هر مرد و زن مسلمان واجب است .گر چه در حدیث اول از مسلمه نام نبرده شده ، ولی كلمه مسلم بتنهایی زن و مرد را شامل می شود.
عالم عامل و غیر عامل
قال رسول الله صلی الله علیه وآله :العلمائ رجلان :رجل عالم اخذبعلمه فهذاناج ،وعالم تارك لعلمه هالك .
افراد عالم دو گروه اند: گروه اول به علم خود عمل می كنند و نجات می یابند، و گروه دوم به علم خویش عمل نمی كنند و هلاك می شوند.
درباره قسمت اول ، علی (ع ) ضمن یك عبارت كوتاه بیان نموده كدام علم است كه فرا گرفتنش بر همه مردان و زنان مسلمان واجب عینی است و كدام علم است كه وجوب ندارد.
عن سلیم بن قیس الهلالی قال سمعت علیاعلیه السلام یقول :العلم علمان ،علم لایسع الناس الاالنظرفیه وهوصبغه الاسلام وعلم یسع الناس ترك النظرفیه وهوقدره الله عزوجل .
سلم بن قیس هلالی می گوید:از علی (ع ) شنیدم كه فرمود: علم دو قسم است ، یكی علمی كه مردم مسلمان نمی توانند از فرا گرفتنش سرباز زنند و باید حتما تمام مرد و زن مسلمان آن را بیاموزند و آن علمی است كه به مرد مسلمانی می بخشد، و آن دیگر علمی است كه بر تمام مردم آموختنش واجب نیست و آن مطالعه در كتاب تكوین و پی بردن به قدرت ربّ قیوّم است .
علم واجب بر هر زن و مرد مسلمان
علوم مربوط به عقاید و اخلاق و احكام كه به آدمی رنگ مسلمانی میدهد و تمام مردان و زنان مسلمان باید آنها را فراگیرند متعدد است ، برای اجتناب از تطویل كلام فقطبه ذكر یك مثال از واجب و یك مثال از حرام اكتفا میشود. نماز عبادتی است كه از اول تكلیف تا پایان عمر بر تمام مردان و زنان مسلمان در سفر و حضر و در سلامت و مرض ، واجب عینی است و باید آن را بجا آورد و برای ادای این فریضه دینی لازم است وضو و غسل ، حمد و سوره ، اذكار واجب ، عدد ركعات ، تعداد ركوعها و سجده ها، و سایراجزای آن رایاد بگیرند و عملا به كار بندند. كسی كه نماز را نمیداند، رنگ مسلمانی ندارد. غیبت در آیین اسلام یكی ازگناهان كبیره است ، مردان و زنانی كه می خواهند در جامعه ، رنگ مسلمانی داشته باشند، باید معنای غیبت رابدانند، به احكام و مقررات آن واقف گردند تابتوانند خویشتن را از پلیدی آن گناه مصون و محفوظ دارند. خلاصه ، علمی كه یاد گرفتنش بر تمام مردان و زنان مسلمان واجب است رسول اكرم (ص ) درباره اش فرموده :
طلب العلم فریضه علی كا مسلم ومسلمه
یاد گرفتن اجزاء و احكام واجبات و محرماتی است كه آئین اسلام بر عهده تمام مردان و زنان مسلمان گذارده است . بجا آوردن واجبات و ترك محرمات برای مكلف زمانی ممكن است كه از پی یاد گرفتن آنها برود و به جزئیات وخصوصیاتشان واقف گردد، آنگاه امر الهی را اطاعت نماید و دستور خدا را نفیا و اثباتا به كار بندد. با توضیحی كه به عرض رسید، مطلب اول ، یعنی وجوب تحصیل علم بر هر مرد و زن مسلمان كه روایت آمده ، روشن شد. اما مطلب دوم ، یعنی لزوم عمل نمودن به علم نیز مورد كمال توجه اولیای دین است و در این باره روایات زیادی رسیده است .
كمال دین علم باعمل است
عن علی علیه السلام قال :ایهاالناس اعلموا ان كمال الدین طلب العلم والعمل به .
علی (ع ) مردم را مخاطب ساخت و فرمود: بدانید كمال دین در طلب علم و عمل نمودن بر طبق آن است .
خطب امیرالمومنین علی المنبر فقال :ایها الناس اعملوا اذا علمتم لعلكم تهتدون . ان العالم العامل بغیره كاالجاهل الحائر الذی لایستفیق عن جهله .
امیرالمومنین (ع ) در منبر خطبه خواند و ضمن بیان خود فرمود: وقتی چیزی را دانستید، طبق آن عمل كنید شاید هدایت شوید. بی گمان عالمی كه به غیر علم خود عمل می كند، همانند جاهل حیرانی است كه هرگز از جهل خود رهایی نمی یابد.
معنی حجت بالغه الهی
عن مسعدة بن زیاد قال :سمعت جعفربن محمد علیهما السلام وقد سئل عن قوله تعالی :فلله الحجة البالغه ،فقال :اذا كان یوم القیامة قال الله تعالی للعبد اكنت عالما ؟فان قال نعم قال له افلا عملت بما علمت ؟وان قال كنت جاهلا قال له افلا تعلمت ؟ فیخصمه ، فتلك الحجة البالغة لله عز وجل علی حقه .
مسعدة بن زیاد میگوید: از امام صادق (ع ) در باره حجت بالغه الهی كه در قرآن شریف آمده ، سوال شد .شنیدم در جواب فرمود: خداوند روز قیامت به بنده خطاب می كند :آیا عالم بودی ؟ اگر بگوید: بلی ، به وی می گوید: پس چرا طبق علمت عمل ننمودی ؟ اگر بگوید: جاهل بودم ، به او می گوید: چرانرفتی یادبگیری تا عمل كنی و این حجت بالغه خداوند است بر آفریده های خود.
عمل نمودن بر طبق علم از جمله مسائل مهم دینی و مورد كمال توجه اولیای گرامی اسلام است . امام زین العابدین (ع ) در جمله اول دعای مورد بحث امروز، در خواستی اینچنین به پیشگاه باری تعالی عرض می كند:
و علما فی استعمال .
بارالها! به من علمی روزی كن كه در عمل به كار بندم .
اولیای دین و عمل به علم
یكی ازعلل پیشرفت رسول اكرم (ص ) در تبلیغ رسالت الهی آن بود كه هر چه را می گفت و به مردم دستور می داد، خود به آن عمل می نمود و همین امر نفوذ و تاءثیر كلام آن حضرت را پیوسته در قلوب مردم افزایش می داد. ائمه معصومین علیهم السلام نیز همانند جد بزرگوارشان رسول معظم اسلام (ص ) بودند، آنچه را كه می دانستند خود به كار می بستند و به مردم نیز یاد می دادند و توصیه عمل می نمودند. در این باره شواهد زیادی در كتب اخبار است و در این جا فقط به ذكر یك جمله از كلام مولی الموحدین امیرالمؤ منین (ع ) اكتفا می شود.
ایهاالناس !انی والله مااحثكم علی طاعة الّا واسبقكم الیها و لاانّها كم عن معصیة الّا واتناهی قبلكم عنها. (433)
ای مردم ! قسم به خداوند، من شما را به هیچ طاعتی ترغیب ننمودم مگر آنكه خود در عمل به آن بر شما سبقت گرفتم ، و شما را از هیچ معصیتی نهی ننمودم مگر آنكه خود پیش از شما از آن كار اجتناب كردم .
حضرت علی بن الحسین علیهما السلام در جمله دوم دعای مورد بحث امروز به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و ورعا فی اجمال .
بارالها! به من ورعی روزی فرما كه از حد اعتدال تجاوز ننماید.
ورع درلغت به من كف نفس از محرمات و گناهان است و درباره مقایسه آن با تقوی احتمالاتی داده شده است . بعضی گفته اند معنای ورع و تقوی یكی است ، و بعضی از نظر ترك شبهات بین ورع و تقوی تفاوت قائل اند و در این جا عبارت كوتاهی از كتاب اقرب الموارد ذكر می شود.
ورع با پرهیز از گناه و شبهات
ورع الرجل جانب الاثم وكف عن الامعاصی والشبهات . الورع محركة التقوی . (434)
گرایش مرد به ورع ، عبارت است از اجتناب از گناه و خودداری از معاصی و شبهات است و ورع به معنی تقوی است .
ورع افراد با ایمان در پیشگاه باری تعالی ارزشی بسیار بزرگ دارد و به موجب حدیثی كه آمده ، خداوند آنان را در بهشت اختصاصی جای می دهد.
عن ابیعبداللّه علیه السلام قال : فیما ناجی اللّه عزّ وجلّ به موسی علیه السلام : یاموسی : ماتقرب الیّ المقتربون بمثله ورع المحارمی فانّی ابیحهم جنّات عدن لا اشرك معهم احدا. (435)
امام صادق (ع ) فرمود: از جمله مناجاتهای خداوند با حضرت موسی بن عمران این بود كه فرمود: ای موسی ! هیچ عامل قربی همانند ورع از گناه بندگانم را به من نزدیك نمی كند، من در مقابل ورع بهشت عدن را پاداش آنان قرار بهشتی می دهم ، بهشتی كه مختص این گروه است و دگران در این پاداش شریك ؟ آنان نیستند.
سعادت و رستگاری افراد باایمان وابسته به دو اصل اساسی است : یكی اتیان حسنات و آن دیگر ترك سیئات . اگر سئوال شود: نقش این دو در فلاح و رستگاری انسانها یكسان است یا متفاوت ؟ در پاسخ باید گفت : ترك سیئات و اجتناب از گناهان در تاءمین سعادت آدمی نقش مؤ ثرتری دارد و این مطلب از محتوای روایات اسلام اولیای اسلام به خوبی استفاده می شود.
پرهیز ازگناه مهمتراز كسب حسنات
عن علی علیه السلام قال : اجتناب السیئات اولی من اكتساب الحسنات . (436)
علی (ع ) فرمود: برای نیل به كمال انسانی و سعادت واقعی ، پرهیز از گناهان نسبت به كسب حسنات در اولویت و برتری قرار دارد. گناهان و اعمال غیر مشروع ، مطبوع طبع هوی و شهوات است . كسی كه می خواهد دارای ورع و تقوی باشد و از گناه و ناپاكی مصون بماند، لازم است با هوای نفس بجنگد، شهوت را مهار نماید و تمنیات غیر مشروعش را سركوب كند. خلاصه ، به فرموده رسول اكرم (ص )، خویشتن را مهیای جهاد اكبر نماید و این كاری است بس مشكل و عبادتی است بسیار سنگین .
عن ابیجعفر علیه السلام قال : انّ اشدّالعبادة الورع . (437)
امام باقر (ع ) فرمود: سخت ترین عبادات ، ورع و خودداری از گناه است .
علی (ع ) در یكی از خطبه ها، حدیثی از رسول اكرم (ص ) نقل نموده ، سپس ذیل حدیث نبوی ، خود بیاناتی ایراد فرموده كه سختی عبادت ورع را تبین می نماید.
كان رسول اللّه صلّی اللّه علیه وآله یقول : انّ الجنة حفت بالمكاره وانّ النّار حفت بالشهوات واعملوا انّه مامن طاعة اللّه شی الّا یعطی فی شهوة فرحم اللّه امری نزع عن شهوة وقمع هوی نفس . (438)
رسول اكرم (ص ) می فرمود: بهشت را كارهایی احاطه نموده كه مورد رغبت و میل مردم نیست . اما دوزخ محفوف به شهوات و كارهای مطبوع هوای نفس است . آنگاه علی (ع ) مردم را مخاطب ساخت و فرمود: بدانید هیچ طاعتی نیست مگر آنكه از روی كراهت و بی میلی انجام می گردد و هیچ معصیتی نیست مگر آنكه از روی شهوت و لذت واقع می شود، پس خداوند؟ آن بنده را مشمول رحمت قرار دهد كه از شهوات ناروا دل برگیرد و آن را وا پس زند، هوای نفس را از كرسی حاكمیت به زیر آورد و از اطاعتش سرپیچی نماید.
لزوم مجاهده در انجام فرایض و محرمات
افرادی كه علاقمند به كف نفس و خویشتن داری هستند و می خواهند به مقام رفیع ورع و تقوی نایل شوند، باید خود را بسازند و با تمرینات مفید، این ملكه گرانقدر را در نفس خویش به وجود آورند و روزه گرفتن یكی ازعوامل بسیار مؤ ثر برای نیل به این هدف عالی است . خداوند روزه رانه فقط برمسلمین واجب نموده ، بلكه در قرآن شریف خاطر نشان گردیده كه پیروان انبیاء گذشته نیز به اداء این فریضه موظف بوده اند.
یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلّكم تتقون . (439)
ای كسانی كه ایمان آورده اید! روزه گرفتن به قضای الهی بر عهده شما نوشته شده ، همانطور كه این فریضه دینی برای امم پیش از شما نوشته شده بود.
روزه و تقوی چیزی جز كف نفس و امساك ازمحرمات الهی نیست . روزه دار در ایام ماه رمضان با اراده و اختیار خود به منظور اطاعت امر الهی از خوردن و نوشیدن و عمل جنسی و دیگر مفطرات كه خواسته هوای نفس و شهوات است ، امساك می نماید و روز را با گرسنگی و تشنگی به پایان می برد. ماه رمضان ایام كف نفس و اوقات ورع و تقوی است . رسول اكرم (ص ) در یكی از خطبه ها آمدن ماه رمضان رابشارت داد و درباره وظایف مردم در آن ماه ، مبسوطا سخن گفت .
برترین عمل درماه رمضان
قال امیرالمومنین (ع ) علیه السلام : فقلت یارسول الله ! ماافضل الّا الاعمال فی هذا الاشهر؟ فقال : یاابالحسن ! افضل الاعمال فی هذاالشهر الورع عن محارم اللّه عزّ وجلّ. (440)
علی (ع ) فرمود: بین سخنان آن حضرت به پاخاستم و گفتم : ای رسول معظم ! دراین ماه چه عملی برتر از تمام اعمال است ؟ فرمود: افضل اعمال در این ماه ، كف و امساك از محرمات و گناهان است .
شاید در نظر بعضی ، بهترین عمل در ماه رمضان خواندن قرآن ، افطار دادن به مسلمانان روزه دار، صله رحم نمودن ، و از این قبیل باشد، ولی رسول اكرم (ص ) فرمود: بهترین عمل ، اجتناب از گناه است ، یعنی ماه رمضان ماه امساك است نه فقط مردم از مفطرات امساك نمایند بلكه بهترین عمل آن است كه تمام اعضای بدن از چشم و گوش و زبان و دست و پا از گناه امساك داشته باشد. اگر ورزشكاری برای تقویت جسم ، یك ماه متوالی تمرین نماید، قطعا پس از گذشت یك ماه ، بر نیروی اعصاب و عضلاتش افزوده می شود و بالنسبه قوی می گردد. كسی كه به امر الهی یك ماه متوالی روزه می گیرد و با اراده و عمد، هوای نفس و شهوات خویش را وا پس می زند و از مفطرات امساك می نماید، قطعا اراده اش در كف نفس تقویت می شود و اگر خواسته باشد می تواند در تمام ایام سال از نیرویی كه در ماه رمضان به دست آورده استفاده كند، به تمنیات غیر مشروع خویش پاسخ منفی دهد، و در راه ورع و تقوی پیشروی نماید.
روزه ماه رمضان و قوت كف نفس
متاسفانه بیشتر مردم از تملك نفسی كه بر اثر روزه ماه رمضان به دست می آورند، برای تقوای یازده ماه دیگر استفاده نمی كنند و عملا آن را نقض می نمایند. از این رو ،قرآن شریف در آیه مذكور پس از اعلام وجوب روزه فرموده است :
لعلكم تتقون .
روزه بگیرید، شایدبا این عمل مقدس به تقوی نایل شوید، یعنی اگر تصمیم ترك گناه را ادامه دهید، متقی و با ورع خواهید بود و اگر تصمیم خویش رانقض نمودید، از ورع و تقوی جامع بهره و نصیبی نخواهید داشت . اولیای گرامی اسلام درباره اهمیت ورع ، سخن بسیار گفته و پیروان خویش را به اهمیت آن متوجه نموده اند.
عن ابیعبداللّه علیه السلام قال : اتّقوا اللّه وصونوا دینكم بالورع . (441)
امام صادق (ع ) فرمود: راه تقوی در پیش گیرید و دین خود را با ورع و پرهیز از گناه محافظت نمایید.
امام (ع ) در این روایت اعلام خطر نموده و می خواهد بفرماید اگر در گناه لاابالی و بیباك شدید، نه تنها به پلیدی و پستی می گرایید، بلكه دینتان نیز در معرض زوال قرار می گیرد و این مطلب در قرآن شریف نیز خاطر نشان گردیده است .
ثم كان عاقبة الذین اساء والسوءآی ان كذبوا بآیات اللّه وكانوا بها یستهزئون . (442)
عاقبت كار بد عملان و اهل معصیت این است كه آیات الهی را تكذیب می كنند و آنها را مورد تمسخر و استهزاء قرار می دهند.
پایان كار اهل معصیت
مسلمان گناهكار نه تنها به دین خود آسیب می رساند، بلكه موجب بدنامی اولیای معصوم و منزه اسلام می گردد و زبان دشمنان را به بدگویی می گشاید.
قال ابوالصباح الكنانی لا بیعبداللّه علیه السلام : ما نلقی من الناس فیك . فقال ابو عبداللّه علیهم السلام : وماالذی تلقی من الناس فیّ؟ فقال : لایزال یكون بیننا وبین الرجل الكلام فیقول جعفری خبیث . فقال یعیّركم الناس بی ؟ فقال له ابوالصباح ، نعم . قال : فقال ما اقلّ واللّه من یتبع جعفرا منكم . انّما اصحابی من اشتدّ ورعه وعمل لخالقه و رجا ثوابه . فهولاء اصحابی . (443)
ابو الصباح الكنانی به امام صادق (ع ) عرض كرد: ما از مردم بر اثر وابستگی به شما چه چیزها می بینیم . امام (ع ) فرمود: در مورد من از مردم چه می بینی ؟ گفت : بین ما و دگری سخن ردّ وبدل می شود، به ما می گوید: جعفری خبیث . امام (ع ) فرمود: مردم شما رابه واسطه من سرزنش می كنند؟ عرض كرد: بلی . فرمود: به خدا قسم چقدر كم است ازشما آن كسی كه تابع واقعی جعفر باشد. صحابی من كسی است كه دارای ورع شدید است ، برای آفریدگار عمل می كند و به اجر اوامیدوار است ، این گروه اصحاب من هستند.
مدعی اسلام بودن ، ازتشیع سخن گفتن ، انواع گناهان را مرتكب شدن ، برای ائمه طاهرین (ع ) بسیار سنگین و گران است و موجب می شود دشمنان به اولیای دین اسائه ادب كنند و درباره آنان سخنانی ناروا بگویند. ورع همانند تقوی مراتب و درجاتی دارد. تحقق ورع به این است كه آدمی از گناهان اجتناب نماید و دامن خویشتن را از معصیت منزه دارد.
درجات خویشتن داری از گناه
عن حفص بن قیاس قال ساءلت ابا عبد اللّه علیه السلام عن الورع من الناس . فقال : الذی یتورع عن محارم اللّه عزّ وجلّ. (444)
حفص بن قیاس می گوید: از امام صادق (ع ) سوال كردم : چه كسی بین مردم دارای ورع است ؟ فرمود: شخصی كه از گناهان و محرمات اجتناب می نماید.
اما ورع بی مانند و بلند پایه را كسی واجد است كه نه تنها از محرمات قطعی و گناهان واضح پرهیز می كند، بلكه از امور مشتبه نیز اجتناب می نماید. كه مبادا به گناه آلوده شود و این مدلول كلام مولی الموحدین علی علیه السلام است .
لاورع كالوقوف عند الشبهة . (445)
می فرماید: هیچ ورعی از نظر رفعت مانند توقف در امور مشتبه نیست .
وقفه افراد متقی و با ورع در مورد شبه ،حاكی از این است كه آنان به منهیات حضرت باری تعالی توجه بسیار دارند و در مقام بندگی و اطاعت نه تنها پیرامون حرام های بین و گناهان واضح نمی گردند، بلكه از شبهات نیز اجتناب میكنند كه مبادا دچار حرام شوند. ولی این انسانهای بزرگوار و منزه باید همواره مراقب باشند كه در پرهیز از شبهات دچار افراط نشوند و از حد اعتدال تجاوز ننمایند ،چه زیاده روی در این كار ممكن است آنان را به بیماری وسواس مبتلا كند و در زندگی خود و كسانی كه با آنان معاشرند ایجاد بی نظمی و اختلال نماید و اسلام هرگز این زیاده روی غیر عقلانی را اجازه نمی دهد. امام سجاد (ع ) در جمله دوم دعای مورد بحث امروز، به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و ورعا فی اجمال .
میانه روی در شبهات و طلب رزق .
بار الها!مرا از ورع و كف نفسی معتدل و دور از زیاده روی و افراط بر خوردار فرما.
كلمه اجمال در عبارت امام (ع ) همان است كه در مورد طلب روزی به كار برده شده است .
عقل و تبیین شهادت
فی الحدیث :اجملوا فی الطلب ای لا یكون كد كم فیه كدافاحشا. (446)
در حدیث آمده كه برای طلب روزی میانه رو و معتدل باشید، یعنی سعی شما در كسب معاش به افراط و زیاده روی نگراید .
حدیث شریفی از حضرت مولی الموحدین امیر المومنین (ع ) رسیده است كه بحث امروز در مورد ورع و توقف در شبهات با این حدیث پایان می یابد.
عقل و تبیین شهادت .
لا تسترشد الی الحزم بغیر دلیل العقل .فتخطی منهاج الرای ،فان افضل العقل معرفة الحق بنفسه . (447)
علی (ع ) فرموده : از غیر دلیل عقلی برای حزم و احتیاط راهنمایی نخواهید، چه آن كه اگر از غیر دلیل عقلی هدایت طلب نمودید، سر انجام برای تشخیص راءی صحیح و صائب به خطا خواهید رفت .
بی گمان عقل افضل و برتر آن است كه خود بنفسه حق را بشناسد و آن را از باطل تمیز دهد، پس بهترین و مطمئن ترین راه برای شناخت ورع كامل و احتیاط صحیح استفاده از دلیل عقلی است .